The Compass of Pleasure (2011) [Η πυξίδα της απόλαυσης]

How Our Brains Make Fatty Foods, Orgasm, Exercise, Marijuana, Generos ity, Vodka, Learning, and Gambling Feel So Good / Πώς ο εγκέφαλος μας κάνει τα λιπαρά τρόφιμα, τον οργασμό, την άσκηση, την κάνναβη, τη βότκα, τη μάθηση και τον τζόγο να μας αρέσουν τόσο πολύ

by

David J. Linden

Πρόλογος

Μπανγκόκ, 1989. Οι απογευματινές βροχές τελείωσαν, αφήνοντας τον αέρα νωρίς το βράδυ για λίγο απαλλαγμένο από αιθαλομίχλη και αφήνοντας αυτό το χαρακτηριστικό ταϊλανδέζικο άρωμα, frangipani με αχνές νότες από λύματα, να κυλάει πάνω από τους γυαλιστερούς δρόμους. Χαιρετίζω ένα tuk-tuk, ένα τρίτροχο ταξί μοτοσυκλέτας και επιβιβάζομαι. Ο νεαρός οδηγός μου έχει ένα επιχειρηματικό χαμόγελο καθώς γυρίζει και ξεκινά τη συνηθισμένη ανάκριση ανδρών ταξιδιωτών.

“Λοιπόν… θες κορίτσι;”

“Όχι”.

“Εντάξει”. Μεγάλη παύση, φρύδια ανασηκωμένα αργά. “Θες αγόρι!”

“Ε, όχι”.

Μεγαλύτερη παύση. Ήχος του κινητήρα στο ρελαντί. “Θες γυναίκα;”

“Όχι”, απαντώ, κάπως πιο εμφατικά, απογοητευμένος από την ιδέα ότι δίνω την εντύπωση ότι επιθυμώ αυτό το συγκεκριμένο εμπόρευμα.

“Μήπως φθηνά τσιγάρα… Johnnie Walker…”

“Όχι ευχαριστώ”.

Απτόητος περνάει στην επόμενη κατηγορία των προϊόντων του, τώρα με χαμηλωμένη φωνή.

“Θες γκάντζα;”

“Όχι”.

“Κόκα;”

“Όχι”.

“Ya baa [ταμπλέτες μεθαμφεταμίνης];”

“Όχι”.

Τώρα ψιθυριστά. “Ηρωίνη;”

“Όχι”.

Η φωνή επανήλθε στο κανονικό. “Μπορώ να σε πάω σε κοκορομαχία. Μπορείς να στοιχηματίσεις!”

“Δεν νομίζω”.

Απλά λίγο εκνευρισμένος τώρα. “Λοιπόν, Farang, τι θέλεις;”

“Prik kee noo”, απαντώ. “Αυτές οι μικρές πιπεριές ‘mouse shit’. Θέλω ένα καλό, πικάντικο δείπνο”. Ο οδηγός μου, δεν αποτελεί έκπληξη, είναι απογοητευμένος. Καθώς σχιζόμαστε στους δρόμους προς ένα εστιατόριο, πέφτοντας σε λακκούβες, αναρωτιέμαι: Πέρα από τις διάφορες αποχρώσεις της παρανομίας, τι κοινό έχουν όλες οι προσφορές του; Τι ακριβώς είναι αυτό που κάνει κάτι να είναι κακό;

Εμείς οι άνθρωποι έχουμε μια περίπλοκη και αμφίθυμη σχέση με την ευχαρίστηση, την οποία ξοδεύουμε τεράστιο χρόνο και πόρους επιδιώκοντας την. Βασικό κίνητρο της ζωής μας, η ευχαρίστηση είναι κεντρική στη μάθηση, γιατί πρέπει να βρίσκουμε πράγματα όπως το φαγητό, το νερό και το σεξ ανταποδοτικά προκειμένου να επιβιώσουμε και να περάσουμε το γενετικό μας υλικό στην επόμενη γενιά. Σε ορισμένες μορφές ευχαρίστησης αναγνωρίζεται ειδικό καθεστώς. Πολλές από τις πιο σημαντικές τελετουργίες μας που περιλαμβάνουν προσευχή, μουσική, χορό και διαλογισμό παράγουν ένα είδος υπερβατικής απόλαυσης που έχει ριζώσει βαθιά στην ανθρώπινη πολιτιστική πρακτική.

Όπως κάνουμε με τις πιο ισχυρές δυνάμεις, ωστόσο, θέλουμε επίσης να ρυθμίσουμε την ευχαρίστηση. Σε πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο βρίσκουμε σαφώς καθορισμένες ιδέες και κανόνες σχετικά με την ευχαρίστηση που έχουν διατηρηθεί σε όλη την ιστορία σε οποιεσδήποτε μορφές και παραλλαγές:

Η ευχαρίστηση πρέπει να αναζητείται με μέτρο. Η ευχαρίστηση πρέπει να κερδίζεται.

Η απόλαυση πρέπει να επιτυγχάνεται φυσικά.

Η απόλαυση είναι παροδική.

Η άρνηση της ευχαρίστησης μπορεί να επιφέρει πνευματική ανάπτυξη.

Τα νομικά μας συστήματα, οι θρησκείες μας, τα εκπαιδευτικά μας συστήματα όλα ασχολούνται βαθιά με τον έλεγχο της ευχαρίστησης. Έχουμε δημιουργήσει λεπτομερείς κανόνες και έθιμα γύρω από το σεξ, τις ουσίες, το φαγητό, το αλκοόλ, ακόμη και τον τζόγο. Οι φυλακές γεμίζουν από ανθρώπους που έχουν παραβιάσει νόμους που απαγορεύουν ορισμένες μορφές ευχαρίστησης ή που επωφελούνται από την ενθάρρυνση άλλων να το κάνουν.

Μπορεί κανείς να δημιουργήσει λογικές θεωρίες για την ανθρώπινη ευχαρίστηση και τη ρύθμισή της χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της πολιτισμικής ανθρωπολογίας ή της κοινωνικής ιστορίας. Αυτά είναι έγκυρα και χρήσιμα εγχειρήματα, γιατί οι ιδέες και οι πρακτικές που αφορούν την ανθρώπινη ευχαρίστηση είναι σίγουρα βαθιά επηρεασμένες από τον πολιτισμό. Ωστόσο, αυτό που επιδιώκω εδώ στο “The Compass of Pleasure” είναι ένας διαφορετικός τύπος κατανόησης, μια λιγότερο λεπτή, ίσως, αλλά πιο θεμελιώδης: Μια διαπολιτισμική βιολογική εξήγηση. Σε αυτό το βιβλίο θα υποστηρίξω ότι οι περισσότερες εμπειρίες στη ζωή μας που βρίσκουμε υπερβατικές, είτε παράνομες κακίες είτε κοινωνικά εγκεκριμένες τελετουργίες και κοινωνικές πρακτικές τόσο διαφορετικές όπως η άσκηση, η διαλογιστική προσευχή ή ακόμα και η φιλανθρωπία, ενεργοποιούν ένα ανατομικά και βιοχημικά καθορισμένο κύκλωμα ευχαρίστησης στον εγκέφαλο. Ψώνια, οργασμός, μάθηση, τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε θερμίδες, τζόγος, προσευχή, χορός μέχρι να πέσεις και παιχνίδι στο διαδίκτυο: Όλα προκαλούν νευρικά σήματα που συγκλίνουν σε μια μικρή ομάδα διασυνδεδεμένων περιοχών του εγκεφάλου που ονομάζεται κύκλωμα ευχαρίστησης του μέσου πρόσθιου εγκεφάλου. Σε αυτές τις μικροσκοπικές συστάδες νευρώνων γίνεται αισθητή η ανθρώπινη ευχαρίστηση. Αυτό το εγγενές κύκλωμα ευχαρίστησης μπορεί επίσης να επιλεγεί από τεχνητούς ενεργοποιητές όπως η κοκαΐνη ή η νικοτίνη ή η ηρωίνη ή το αλκοόλ. Η εξέλιξη, στην πραγματικότητα, μας οδήγησε να πιάσουμε μια ευχαρίστηση από μια μεγάλη ποικιλία εμπειριών από κρακ μέχρι κάνναβη, από διαλογισμό έως αυνανισμό, από το Μπορντό μέχρι το βόειο κρέας.

Αυτή η θεωρία της ευχαρίστησης επαναπλαισιώνει την κατανόηση μας για το μέρος του ανθρώπινου σώματος που οι κοινωνίες έχουν τη μεγαλύτερη πρόθεση να ρυθμίσουν. Ενώ θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ανατομική περιοχή που διέπεται περισσότερο από νόμους, θρησκευτικές απαγορεύσεις και κοινωνικά ήθη είναι τα γεννητικά όργανα ή το στόμα ή οι φωνητικές χορδές, είναι στην πραγματικότητα το κύκλωμα ευχαρίστησης του έσω προσθίου εγκεφάλου. Ως κοινωνίες και ως άτομα, είμαστε αποφασισμένοι να επιτύχουμε και να ελέγξουμε την ευχαρίστηση, και είναι αυτοί οι νευρώνες, βαθιά στον εγκέφαλό μας, που είναι το πλέγμα αυτού του αγώνα.

Αυτοί οι συγκεκριμένοι νευρώνες αποτελούν επίσης ένα άλλο πεδίο μάχης. Η σκοτεινή πλευρά της απόλαυσης είναι φυσικά ο εθισμός. Γίνεται πλέον σαφές ότι ο εθισμός συνδέεται με μακροχρόνιες αλλαγές στις ηλεκτρικές, μορφολογικές και βιοχημικές λειτουργίες των νευρώνων και των συναπτικών συνδέσεων μέσα στο κύκλωμα ευχαρίστησης του μέσου πρόσθιου εγκεφάλου. Υπάρχουν ισχυρές προτάσεις ότι αυτές οι αλλαγές αποτελούν τη βάση πολλών από τις τρομακτικές πτυχές του εθισμού, συμπεριλαμβανομένης της ανοχής (χρειάζονται διαδοχικά μεγαλύτερες δόσεις για να αυξηθούν), λαχτάρα, απόσυρση και υποτροπή. Προκλητικά, τέτοιες επίμονες αλλαγές φαίνεται να είναι σχεδόν πανομοιότυπες με τις αλλαγές που προκαλούνται από την εμπειρία και τη μάθηση στα νευρωνικά κυκλώματα που χρησιμοποιούνται για την αποθήκευση αναμνήσεων σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Με αυτόν τον τρόπο, η μνήμη, η ευχαρίστηση και ο εθισμός συνδέονται στενά.

Ωστόσο, ο εθισμός δεν είναι η μόνη δύναμη που είναι υπεύθυνη για αλλαγές που οδηγούνται από την εμπειρία στα κυκλώματα ευχαρίστησης του εγκεφάλου. Ο συνδυασμός της συνειρμικής μάθησης και της ευχαρίστησης δεν έχει δημιουργήσει τίποτα λιγότερο από ένα γνωστικό θαύμα: Μπορούμε να παρακινηθούμε από την ευχαρίστηση να επιτύχουμε στόχους που είναι εντελώς αυθαίρετοι, στόχους που μπορεί να έχουν ή να μην έχουν μια εξελικτική προσαρμοστική αξία. Αυτά μπορεί να είναι τόσο εκτεταμένα όσο η τηλεόραση που βασίζεται στην πραγματικότητα και το κέρλινγκ. Για εμάς τους ανθρώπους (και πιθανώς για άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά και για τα κητώδη), ακόμη και απλές ιδέες μπορούν να ενεργοποιήσουν το κύκλωμα ευχαρίστησης. Ο εκλεκτικισμός μας όσον αφορά την ευχαρίστηση χρησιμεύει στο να κάνει την ανθρώπινη ύπαρξη μας υπέροχα πλούσια και πολύπλοκη.

Μου αρέσει να λέω στους μαθητές στο εργαστήριό μου ότι η χρυσή εποχή της έρευνας του εγκεφάλου είναι αυτή τη στιγμή, οπότε είναι καιρός να ασχοληθούμε. Αυτό ακούγεται σαν ένα φτηνό κίνητρο, αλλά είναι αλήθεια. Η συσσωρευμένη κατανόησή μας για τη νευρική λειτουργία, σε συνδυασμό με τις τεχνολογίες που μας επιτρέπουν να μετράμε και να χειριζόμαστε τον εγκέφαλο με πρωτοφανή ακρίβεια, μας έχει δώσει νέες και συχνά αντιφατικές ιδέες για συμπεριφορικά και γνωστικά φαινόμενα σε επίπεδα βιολογικών διεργασιών. Πουθενά αυτό δεν είναι πιο εμφανές όσο στη νευροβιολογία της ηδονής. Ένα παράδειγμα: Πιστεύεις, όπως πολλοί, ότι οι τοξικομανείς γίνονται τοξικομανείς επειδή αντλούν μεγαλύτερη ανταμοιβή από την ευφορικότητα από ότι οι άλλοι; Η βιολογία λέει όχι: Στην πραγματικότητα φαίνεται ότι το θέλουν περισσότερο αλλά τους αρέσει λιγότερο.

Αυτό το επίπεδο ανάλυσης δεν έχει μόνο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Η κατανόηση της βιολογικής βάσης της απόλαυσης μας οδηγεί να επανεξετάσουμε ριζικά τις ηθικές και νομικές πτυχές του εθισμού στα ναρκωτικά, το φαγητό, το σεξ και τον τζόγο και τις βιομηχανίες που χειραγωγούν αυτές τις απολαύσεις στην αγορά. Απαιτεί επίσης μια αναμόρφωση των αντιλήψεων μας για τέτοιες ενάρετες και φιλοκοινωνικές συμπεριφορές όπως η κοινή χρήση πόρων, η στέρηση του εαυτού μας και η ορμή για γνώση. Είναι σημαντικό, οι μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου δείχνουν ότι η προσφορά σε φιλανθρωπικούς σκοπούς, η πληρωμή φόρων και η λήψη πληροφοριών για μελλοντικά γεγονότα ενεργοποιούν το ίδιο νευρικό κύκλωμα ευχαρίστησης που εμπλέκεται από την ηρωίνη ή τον οργασμό ή τα λιπαρά τρόφιμα. Ίσως, το πιο σημαντικό, η ανάλυση της μοριακής βάσης των διαρκών αλλαγών στο κύκλωμα ευχαρίστησης του εγκεφάλου υπόσχεται την ανάπτυξη φαρμάκων και άλλων θεραπειών που θα βοηθήσουν τους ανθρώπους να απελευθερωθούν από εθισμούς πολλών ειδών, τόσο σε ουσίες όσο και σε εμπειρίες.

Όταν ήμουν μεταδιδακτορικός συνεργάτης στο Roche Institute of Molecular Biology στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, είχα την τύχη να συνεργαστώ με τον Sid Udenfriend, έναν πρωτοπόρο στη βιοχημεία του εγκεφάλου και έναν πραγματικό ερευνητή. Η αγαπημένη παιδαγωγική φράση του Sid, που συνήθως τονίζεται στο μπαρ, ήταν “Είναι πάντα καλό να γνωρίζεις λίγη χημεία”. Δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο. Θα ήταν δυνατό να γραφτεί ένα βιβλίο που θα εξερευνά τα κυκλώματα ευχαρίστησης του εγκεφάλου που δεν θα ήταν μόνο μόρια αλλά και βασική ανατομία, αλλά αυτού του είδους το τάισμα με το κουτάλι θα απαιτούσε να αγνοηθούν μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά ζητήματα, και έτσι δεν είναι αυτό που θα βρεις εδώ. Εάν έρθεις για τη βόλτα και δουλέψεις μαζί μου λίγο για να μάθεις κάποιες βασικές νευροεπιστήμες, θα κάνω ότι μπορώ για να το κάνω ζωντανό και διασκεδαστικό καθώς εξερευνούμε την κυτταρική και μοριακή βάση της ανθρώπινης ευχαρίστησης, της υπερβατικής εμπειρίας και του εθισμού.

Περιεχόμενα

Κεφάλαιο Πρώτο. Mashing the Pleasure Button

Κεφάλαιο Δεύτερο. Stoned Again

Κεφάλαιο Τρίτο. Feed Me

Κεφάλαιο Τέταρτο. Your Sexy Brain

Κεφάλαιο Πέμπτο. Gambling and Other Modern Compulsions

Κεφάλαιο Έκτο. Virtuous Pleasures (and a Little Pain)

Κεφάλαιο Έβδομο. The Future of Pleasure

Σημειώσεις

Ευρετήριο

(το βιβλίο σε μορφή αρχείου PDF)